گرمازدگی گیاهان و راهکارهای محققان برای پیشگیری از آن
به گزارش «تابناک اصفهان» به نقل از ایرنا، با افزایش دما و تغییرات اقلیمی، راه‌های مقابله با گرمازدگی گیاهان برای بسیاری اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. موضوعی که علاوه بر سلامت و زندگی مردم، بر اکوسیستم های کشاورزی (بوم سازگان های کشاورزی و تنوع زیستی) و گیاهان هم اثر منفی داشته و درک دقیق علل و راه‌های مقابله با آن بر همه به ویژه باغداران و کشاورزان ضروری است.
یک محقق بخش گیاه‌پزشکی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان اصفهان با تاکید بر اینکه گرما زدگی در مورد تمام موجودات زنده اتفاق می‌افتد، گفت: موجودات زنده تحت شرایط خاص و طبیعی با توجه به فیزیولوژی بدن خود، حیات را ادامه می‌دهند و میزان گرما و درجه حرارت برای حیات آنها متفاوت است، برخی در دمای ۶۰ درجه زیر صفر و برخی در دمای بالاتر از ۳۰ و ۴۰ درجه زندگی عادی دارند و رشد و فعالیت می‌کنند.
محمدحسن بشارت نژاد افزود: اگر شرایط و درجه حرارت تغییر کند و از حدی بالاتر برود، علائم حیاتی دچار تغییر می‌شود و فرایند طبیعی هم می‌خورد.
وی گفت: در گیاهان بیماری‌هایی وجود دارد که از عوامل زنده و عوامل غیر زنده ایجاد می‌شوند و موضوع گرمازدگی و بحث درجه حرارت، در گروه عوامل غیر زنده قرار می‌گیرد که این موضوع در فرایند عادی زندگی گیاهان، اختلال ایجاد می‌کند.
علائم گرمازدگی و تاثیر آن بر محصولات
وی ادامه داد: اگر دمای ۲۵ تا ۲۸ درجه بهترین دما برای زندگی یک گیاه باشد و این دما بالاتر و به ۴۰ تا ۵۰ درجه برسد، گیاه واکنش نشان می‌دهد و اول به صورت پژمردگی و بعد کم کم علائمی روی برگ‌ها، شاخه‌ها، ساقه‌ها و میوه ها ظاهر می‌شود.
این محقق اصفهانی گفت: گرمازدگی در شرایطی که گیاهان میوه می‌دهند، روی کیفیت میوه تاثیرگذار است و میوه‌های مختلفی که در تابستان تولید می‌شوند علائم گرمازدگی را در حالت عادی به صورت‌های مختلف از جمله با تغییر رنگ روی پوست میوه، برگ و ساقه و در شرایط پیشرفته به صورت سوختگی نشان می‌دهند .
وی افزود: یکی از خسارت‌های سنگین سوختگی ناشی از گرمازدگی روی میوه انار است که این آفتاب سوختگی را با تغییر رنگ و قهوه‌ای شدن روی میوه می‌بینیم. اگر قسمتی از پوست را که قهوه‌ای است برش بزنیم، زیر پوست، دانه‌های انار نیز با از دست دادن آب، تغییر رنگ پیدا کرده‌اند.
وی تصریح کرد: اکنون علائم آفتاب سوختگی یا گرما زدگی را روی میوه‌های آلو، هلو، گلابی و سیب به بشدت می‌بینیم که بصورت تغییر رنگ و یا کاهش کمی و کیفی میوه، خود را نشان داده و به باغدار خسارت اقتصادی وارد می‌کند.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان گفت: در گوجه فرنگی هم آفتاب سوختگی داریم. وقتی که نور خورشید بر روی قسمتی از میوه گوجه فرنگی می‌تابد، پوست میوه سفید می‌شود و این میوه دیگر مناسب بازار مصرف نیست.
وی، پژمردگی، ریزش شکوفه، پیچ خوردگی و حتی پوسیدگی شکوفه‌ها را از دیگر علائم گرمازدگی در گیاهان دانست و گفت: تاثیراتی که به واسطه محیط روی گیاه ایجاد می‌شود را در گروه بیماری‌های فیزیولوژیک قرار داده‌ایم و گرما، سرما، شوری آب و حتی مواد غذایی اگر کاهش یا افزایش پیدا کنند به گیاه استرس وارد می‌کنند و وقتی گیاه مورد تنش و استرس واقع شود، راه برای حمله عوامل بیماری زا و آفات هموار می‌شود.
روش‌های دفاعی گیاهان در برابر گرما
بشارت نژاد گفت: واکنش طبیعی گیاه در برابر حرارت به این شکل است که برگ‌ها را می‌چرخاند و سعی می‌کند سطح برگ‌ها را به حداقل برساند که در واقع واکنشی است برای اینکه که رطوبت را از دست ندهد. این رفتار را در گوجه فرنگی هم می‌بینیم.
وی یکی دیگر از راه های دفاعی در گیاهان را خشک شدن لبه‌های برگ گیاه اعلام کرد و گفت: خشک شدن لبه‌های برگ نیز یکی از راه‌های واکنشی گیاهان به گرمازدگی و زنده ماندن برگ است اما در طولانی مدت گیاه بازهم دوام نمی‌آورد و این روش تنها یک واکنش سریع گیاه نسبت به گرما است.
راهبرد مقابله با گرمازدگی گیاهان
وی سفید کردن تن درختان جوان را از دیگر روش‌هایی معرفی کرد که می‌تواند مانع سوخته شدن پوست تنه درخت و باعث دفع حرارت زیاد شود.
بشارت نژاد تصریح کرد: برای کاهش خسارت گرما و درجه حرارت بر روی درختان، روش‌های مختلفی وجود دارد، مثل هرس که در برخی درختان، هرس «پا کوتاه» که با هدف ایجاد سایه بر روی تنه و در دسترس قرار گرفتن مواد غذایی و سیکل حیاتی در درخت انجام می‌شود، تحمل درخت را نسبت به حرارت بالا افزایش می‌دهد.
این عضو مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی اصفهان از باغداران و کشاورزان بخصوص در مناطق گرم و خشک خواست در صورت شدت حرارت بالا روش‌هایی که باعث باز شدن تاج درخت می‌شود را انجام ندهند زیرا اگر تاج باز شود حرارت زیاد باعث خسارت و اگر تاج پر باشد و باز نشود مانع سوختگی شاخه‌ها و میوه‌ها می‌شود.
وی یکی دیگر از روش‌ها برای پیشگیری از گرمازدگی درختان را استفاده از مواد و تجهیزات ضد تنش و استرس اعلام کرد و گفت: آمینه اسیدهای مختلفی داریم که در گیاهان مختلف متفاوت عمل می‌کنند و می‌توانیم از آنها برای ضد گرمازدگی استفاده کنیم. ترکیبات سیلیسیوم دار مانند سیلیس، سیلیکات پتاسیم و کائولین هم برای جلوگیری از گرمازدگی معرفی می‌شود.
این پژوهشگر گفت: در بسیاری از موارد ما با تکمیل تغذیه گیاه می‌توانیم فرایند گرما زدگی در درختان و گیاهان را کاهش دهیم، زیرا اثرات دماهای بالا اغلب با اثرات ناشی از استرس رطوبت همراه است و برخی مواقع طوری علائم گرما زدگی با کاهش و تغییرات رطوبت با هم مخلوط می‌شوند که تشخیص و تفکیک آن مشکل است.
وی افزود: دماهای بالا باعث افزایش توسعه و رشد گیاه می‌شود و دوره رشد را کوتاه می‌کند بطور مثال گیاه گندم در دمای بالا تشکیل سنبله، سنبلچه و گلچه می‌دهد و حتی پر شدن دانه هم اتفاق می‌افتد و در نتیجه عملکرد و راندمان (بازدهی و کارایی) تولیدش کاهش پیدا می‌کند. بخصوص وقتی که اواخر دانه بندی و آبستنی گندم است، نسبت به گرما آسیب پذیرتر و در بیشتر مناطقی که دمای بالای هوا با اواخر مراحل رشد و توسعه گیاه همزمان شود در ماهیت پروتئین‌ها تغییر ایجاد می‌کند و باعث خسارت می‌شود.
وی ادامه داد: برای اینکه وقتی گرما با هوای خشک منطبق می‌شود به گیاه آسیب وارد نکند، باید فرایند تغذیه گیاه را کامل کنیم تا کمتر دچار این آسیب‌ها شویم.
وی با اشاره به گرمازدگی امسال و وضعیتی که در آن قرار داریم گفت: اگر ما با بررسی علت‌ها، علت گرما زدگی را خوب متوجه شویم، راحت‌تر می‌توانیم آن را مدیریت کنیم. زیرا بسیاری از مسائل گرمازدگی بواسطه بحث محیط و نور خورشید و حرارت است و ما کمتر امکان مقابله با آن را داریم. پس باید گیاه را بشناسیم، زیرا واکنش آنها به حرارت های مختلف متفاوت است. برخی موجودات زنده مثل جلبک‌های آبی و سبز در حرارت‌های ۸۲ درجه هم رشد می‌کنند اما برخی مثل باکتری‌ها و قارچ‌ها در حرارت‌های خیلی پایین رشد می‌کنند.
بشارت نژاد گفت: امسال با افزایش شدت گرما در برخی روزها گیاهان قدرت تحمل و سازگاری شدن با محیط را از دست می‌دهند و نمی‌توانند سریع خود را نسبت به گرما مقاوم کنند، بطور مثال گاهی با نهال‌هایی روبه رو هستیم که گیاهچه دارند و در برابر گرما خیلی حساس هستند و ما باید از آنها مراقبت کنیم. همین گیاهچه‌ها اگر کود دهی نشده باشند و نسبت به هدایت آب و مواد غذایی محدودیت داشته باشند در برابر گرما خیلی زود دچار پژمردگی می‌شوند و بعد از یک شوک و تنش حرارتی این گیاهچه‌ها و نهال‌ها از بین می‌روند.
وی توضیح داد: اگر گیاهانی که در سایه هستند بطور ناگهانی در برابر آفتاب قرار گیرند ابتدا سوختگی برگ‌ها از حاشیه و بعد سوختگی پوست و سر اتفاق می‌افتد و در آخر، شکاف‌هایی می‌بینیم که این شکاف‌ها علاوه بر اینکه خودش محل ورود عوامل بیماری زاست، باعث کاهش مقاومت گیاه و ازبین رفتن و مرگ بافت‌ها می‌شود.
غروب بهترین زمان برای آبیاری و کوددهی گیاهان
وی مدیریت آبیاری را یک نکته مهم در شرایط هوای گرم دانست و گفت: در شرایط تنش گرما بهترین زمان برای آبیاری گیاهان غروب تا شب است و اگر در گرمای روز آبیاری انجام شود اثرات نامطلوبی بر گیاهان خواهد داشت.
وی تصریح کرد: وقتی گیاه دچار گرما زدگی و تنش حرارتی شده است، نباید در این شرایط کود دهی انجام شود، بهترین زمان برای انجام این کار هنگام غروب است یعنی زمانی که هوا خنک است.
بشارت نژاد افزود: در چنین شرایطی باید از مواد ضد تنش مثل اسید آمینه‌ها و سیلیکات پتاسیم و عناصری که سیلیسیم و پتاسیم دارند استفاده کنیم زیرا مقاومت گیاهان را در برابر تنش‌ها زیاد می‌کنند.
وی همچنین به باغدارها توصیه کرد که حتما برای ترکیب مواد غذایی درختان از نظر کارشناسان استفاده کنند و در شوک‌ها و تنش‌های حرارتی این کار را انجام ندهند.
به گزارش ایرنا، استان اصفهان با ۵۶۸ هزار هکتار اراضی که معادل پنج درصد از مساحت استان و سه درصد از اراضی کشاورزی کشور است از پیشتازان صنعت کشاورزی کشور محسوب می‌شود. این استان با شرایط متنوع آب و هوایی، استعداد تولید انواع محصولات را دارد. به‌گونه‌ای که در مناطق گرم و خشک آن خرما، انار و پسته، در مناطق سرد و کوهستانی بادام و گردو و در مناطق معتدل و سرد انواع محصولات دانه‌دار و هسته‌دار کشت می‌شود.
با توجه به شدت بحران گرمازدگی و تأثیرات منفی آن بر کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی، محققان اصفهانی می گویند لازم است که کشاورزان و باغداران به ویژه در مناطق گرم و خشک، استراتژی‌های علمی و عملی پیشنهادی را به کار گیرند.
اقدامات فوری همچون مدیریت مناسب آبیاری، استفاده از مواد ضد تنش و بهبود تغذیه گیاهان می‌تواند به کاهش خسارات و افزایش تاب آوری گیاهان در برابر شرایط دشوار کمک کند. در این راستا، همکاری و تبادل اطلاعات میان محققان و تولیدکنندگان، نقش کلیدی در مقابله با این چالش بزرگ ایفا خواهد کرد و می‌تواند به بهبود عملکرد و پایداری بخش کشاورزی کشور کمک کند.