بین الملل تابناک: در روزها و هفته های گذشته مناظرات و مباحث جدی پیرامون تلاش های آمریکا برای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران مطرح شده است.
در این میان، گمانه زنی های زیادی در مورد احتمال بازگشت آمریکا به برجام در راستای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران مطرح شده است.
یک رسانه آمریکایی بامداد چهارشنبه (به وقت تهران) جزئیات تازه‌ای از قطعنامه پیشنهادی آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی علیه ایران منتشر کرده است.
خبرگزاری آسوشیتدپرس نوشته ایالات متحده روز سه‌شنبه پیش‌نویس این قطعنامه را میان شمار محدودی از اعضای شورای امنیت توزیع کرده است. این پیش‌نویس خواستار تمدید تحریمهای تسلیحاتی علیه ایران برای مدت نامعلوم است.
مقام‌های دولت «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا و دیپلمات‌های سازمان ملل متحد بدون افشای نام به آسوشیتدپرس گفته‌اند واشنگتن قصد دارد از اتمام تحریمهای تسلیحاتی علیه ایران طبق مفاد قطعنامه فعلی صادرشده برای تأیید برجام (قطعنامه ۲۲۳۱) جلوگیری کند.
در همین راستا، پیرامون این مسئله با دو تن از کارشناسان مسائل آمریکا گفتگو کردیم. دکتر «حیدر علی مسعودی» عضو هیات علمی دانشگاه شهید و دکتر «سهیل گودرزی» پژوهشگر و کارشناس مسائل آمریکا.
آیا آمریکا می خواهد و می تواند به برجام برگردد یا خیر؟
دکتر مسعودی: آن چیزی که اجمالا به ذهن من می رسد این هست که آمریکایی ها به دنبال این هستند که آن مکانیزم ها و ساز و کارهایی ک خودشان، خودشان را از آن محروم کرده اند، یعنی مکانیزم های نظارتی و حقوقی که در داخل برجام و در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش بینی شده بود به آن ساز و کار ها برگردند. یعنی آن ها خودشان را از یک چیزی محروم کرده اند و الان میخواهند دوباره آن جنبه های فشار به ایران را از طریق استفاده از آن بستر حقوقی که در قطعنامه وجود دارد را تقویت کنند.
این هدفی هست ک آمریکایی ها شاید از خیلی قبل تر از این دنبالش بودند و فشار هایی را به کشورهای اروپایی می آوردند و به فرانسه و آلمان و بریتانیا که شما بایستی از برجام خارج شوید و فشارهای بین المللی را بر ایران زیاد کنید. این فشار ها از قبل هم وجود داشت، اما خوب اروپایی ها به هیچ وجه این را نمی پذیرفتند و معتقد بودند که برجام بر سر جای خودش هست، پشتوانه حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را دارد و آنها به لحاظ هنجارهای بین المللی بایستی به این تعهد خودشان پایبند باقی بمانند.
اتفاقی که الان دارد می افتد بعد از آزمایش موشک ماهواره بر ایران و قرارگیری آن ماهواره نظامی در مدار جو، تا حدودی آن جریانات و دیدگاه های اروپایی که از قبل هم نزدیکی هایی به دیدگاه های آمریکایی ها داشتند، در حال تقویت شدن است که آمریکا درواقع آن هشدارهایی را که می داد به درستی می داد و ایران دارد در یک مسیر افزایش تنش و ایجاد ناامنی های جدید حرکت میکند و به همین دلیل این یک زمینه جدیدی را فراهم کرده برای اینکه پمپئو و دستگاه دیپلماسی آمریکا ضمن بهانه جویی از این فضای جدید و از این زمینه سازی های جدید استفاده کند و بحث بازگشت به برجام را مطرح کند.
دکتر گودرزی: در متن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مکانیسمی برای خروج اعضای معاهده پیش بینی نشده و اعلام رسمی خروج هر یک از اعضای متعاهد در این توافق بالقوه میتواند به پایان آن منتهی شود. واقعیت آن است که ایالات متحده به رغم سخنرانی ترامپ در هشتم می 2018 از برجام خارج نشده و بر اساس متن منتشر شده از فرمان اجرایی رئیس جمهور آمریکا در این زمینه، دولت ایالات متحده صرفاً مشارکت خود در برجام را متوقف کرده است. از این منظر دستکم به لحاظ حقوقی مانعی در برابر مشارکت مجدد ایالات متحده در برجام وجود ندارد. اما روشن است که برجام بیش از یک متن حقوقی یک سازوکار سیاسی است و بازگشت آمریکا به برجام با توجه به رویه دو سال گذشته این کشور در قبال توافق هستهای امری تقریباً غیرممکن و منطقاً غیر قابل قبول است.
بازگشت آمریکا به برجام و از سرگیری مشارکت این کشور در توافق هستهای مستلزم الغای محدودیتها و برداشتن تحریمهایی است که در نتیجه فرمان ریاست جمهوری هشتم می 2018 مجدداً بر برنامه هستهای ایران وضع شده اند. یعنی کاخ سفید ضمن نادیده گرفتن کمپین فشار حداکثری فرمان اجرایی دیگری صادر کرده و طی آن تعهدات خود در برجام را از سر خواهد گرفت. اما چرا چنین فرضی مطرح است؟ محتملترین فرض در این زمینه آن است که ایالات متحده از این رهگذر درصدد بازگشت به برجام و استفاده از مکانیسم ماشه موجود در بندهای 36 و 37 توافق هستهای است تا از این طریق بتواند تحریمهای تسلیحاتی ایران را تمدید کند. روشن است که این فرض منطقاً امکان تحقق ندارد و بازگشت به برجام نمیتواند گزینه مطلوبی برای ایالات متحده باشد. چراکه علاوه بر رئیس جمهور و وزیر امور خارجه ایالات متحده، برایان هوک نیز در اظهار نظری صریحاً بر عدم مشارکت آمریکا بر فرایندهای مرتبط با برجام صحه گذاشته است.
تابناک: آمریکا به غیر از بازگشت به برجام چه مکانیزم ها و مسیرهایی برای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران دارد؟
دکتر مسعودی: در رابطه با اینکه آمریکا چه مکانیزم هایی را دارد برای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران باید گفت اتفاقی که دارد می افتد این هست که آمریکایی ها یک سیاهه ای از اقدامات ایران را در دست تهیه دارند و دارند آن جنبه ها و استدلال های حقوقی اش را هم فراهم میکنند مبنی بر اینکه ایران آن تحریم های تسلیحاتی که در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش بینی شده و بایستی اجرا کند، اجرا نکرده و درواقع موارد و مصادیق تخلفات ایران را از نظر آمریکایی ها آن ها میخواهند لیست کنند و این را هم در ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ ممکن است مطرح کنند و از این طریق مکانیسم ماشه علیه ایران را فعال کنند و همه آن قطعنامه های تحریمی دوباره برگردد. این یک کاری هست ک ممکن است انجام دهند؛ البته اگر بتوانند بقیه قدرت های دارای حق وتو را راضی کنند.
کار دیگری هم که شاید بتوانند انجام دهند این است که اساسا به سراغ قطعنامه جدیدی بروند یعنی یک مهمل حقوقی جدیدی را در قالب یک قطعنامه جدیدی ایجاد کنند و از آن با تمرکز بر بحث موشکی ایران و بحث تحریم های تسلیحاتی ایران بتوانند استفاده کنند. هیچ بعید نیست که این اتفاق بیفتد یعنی قطعنامه ۲۲۳۱ بر سر جای خودش باقی بماند اما اینها وارد یک قطعنامه جدیدی شوند و بخواهند در نهایت، در شورای امنیت یک قطعنامه جدیدی را به رای بگذارند. با این حال، با توجه به اینکه روسیه و چین در شرایط فعلی بین المللی طبیعتا همراهی های لازم را با این قطعنامه ها نخواهند داشت به نظر میرسد که آن مسیر هم خیلی مسیر ساده ای برای آمریکایی ها نخواهد بود.
دکتر گودرزی: شواهد حکایت از آن دارند که ایالات متحده به رغم این پتانسیل حقوقی موجود در برجام خواهان بازگشت به این توافق نیست و مشارکت مجدد در آنرا واجد هیچ مزیتی رای خود نمیداند. در مقابل به نظر میرسد که واشنگتن درصدد استفاده از پتانسیل موجود در قطعنامه 2231 برای نقش آفرینی در این زمینه است. در واقع ایالات متحده به رغم توقف مشارکت خود در برجام کماکان عضوی از کشورهای ذینفع در قطعنامه 2231 است (که اتفاقاً متن برجام نیز عیناً در آن انعکاس یافته است) و از این رهگذر قادر به نقش آفرینی در مسئله تحریمهای تسلیحاتی ایران است.
در واقع مسئله اساسی هم همین موضوع است؛ محدودیتهای پنج ساله ایران در زمینه تسلیحات در اکتبر 2020 به پایان میرسند و ایالات متحده خواهان تداوم این محدودیتها تا زمانی نامعلوم است. از این منظر ایالات متحده احتمالاً اجرایی شدن بند 36 برجام (که در قطعنامه 2231 نیز ذکر شده) را مطرح میکند که ناظر بر عملیاتی شدن فرایند حل اختلاف در کمیسیون برجام است. طبیعتاً و بر اساس متن بندهای 36 و 37 نتیجه این سناریوی آمریکا میتواند فعال شدن مکانیسم ماشه باشد که به بازگشت قطعنامه های تحریمی شورای امنیت ملل متحد علیه ایران (پیش از اجرای شدن در سال 2015) میانجامد.
در عین حال این احتمال که قطعنامه پیشنهادی ایالات متحده در این زمینه از سوی چین و به ویژه روسیه وتو شود در حال حاضر بسیار جدی است و از این رو ایالات متحده احتمالاً نه «اعمال مجدد» تحریمهای ایران بلکه موضوع «تداوم تعلیق تحریمها» را مطرح کرده و از این طریق امکان وتوی آن برای خود و اعضای اروپایی شورا را فراهم کرده و در نهایت تحریمهای تسلیحاتی در بستر قطعنامه 1929 را بار دیگر علیه ایران فعال میکند. در این شرایط است که امکان کنشگری اعضای همسوتر با اران نظیر چین یا روسیه در مقابل طرح آمریکا نیز کمتر میشود.
یک احتمال جدی دیگر در این زمینه نیز آن است که ایالات متحده با مطرح کردن این موضوع درصدد تحریک ایران به انجام کنشی غیرمنتظره و اصطلاحاً شگفتی ساز است تا از این طریق سایر اعضای باقی مانده در برجام و به ویژه فرانسه و بریتانیا را به فعال سازی مکانیسم ماشه ترغیب کند. تحت این شرایط اگر در پاسخ به اقدام احتمالی آمریکا در تهیه پیش نویس قطعنامه علیه ایران، این کشور طرح هایی همچون تسریع و توسعه کاهش تعهدات برجامی، اخراج بازرسان و یا خروج از ان پی تی و مانند آنها را در پیش بگیرد، این احتمال بیش از پیش قوت میگیرد.
به عنوان جمع بندی میتوان از سه احتمال در این زمینه سخن گفت:
نخست آنکه آمریکا از این رهگذر درصدد اقناع سایر اعضای دائم شورای امنیت برای برای رای به پیش نویس قطعنامه آمریکا برای تمدید تحریمهای تسلیحاتی قطعنامه ۲۲۳۱ است. بر همین اساس طرح بازگشت به برجام و سپس فعال سازی مکانیسم ماشه را به عنوان تهدیدی برای راضی شدن کشورها برای عدم وتوی قطعنامه مطرح کرده است.
دوم آنکه در صورت وتوی قطعنامه تمدید تحریمهای تسلیحاتی، آمریکا طرح بازگشت به برجام را کلید می زند و فارغ از اینکه دستور اجرایی تعهدات برجامی خود را صادر می کند یا نه، درخواست برگزاری کمیسیون مشترک را صادر می کند که در صورت پذیرش این درخواست از سوی تروئیکا و اتحادیه، کمیسیون تشکیل شده و روند اجرایی مکانیسم ماشه را آغاز می کنند. تحت این شرایط حقوقی یا غیر حقوقی بودن درخواست آمریکا یا صدور دستور اجرایی یا عدم صدور آن مهم نیست، مهم همراهی چهار عضو دیگر یا عدم همراهی آن هاست.
و بالاخره سوم آنکه از رهگذر عملیاتی کردن این کارزار، ایران تحریک به اقدام متقابل پیش دستانه شود و خطوط قرمز اروپا را رد کند، مانند توقف پروتکل، یا اخراج بازرسان یا خروج از عدم اشاعه و... که در این صورت تروئیکای اروپایی رأسا برای مکانیسم ماشه اقدام نماید و آمریکا بدون مداخله مستقیم به هدف تمدید تحریم ها و از آن مهم تر احیای قطعنامه ۱۹۲۹ دست پیدا کند.