پیش دستی نماینده آستارا بر وقف نامه شیخ صفی الدین اردبیل

براساس وقف نامه شیخ صفی الدین و مطابق آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امورخیریه ، شهر آستارا و قسمتی از گیلان از موقوفات شیخ صفی و طبق قانون تشکیلات سازمان اوقاف و امورخیریه ، شهر آستارا و قسمتی از گیلان زیر مجموعه و تابع اردبیل است و مطابق اسناد و مدارک متقن ، سازمان اوقاف و امورخیریه استان می تواند دعاوی خود را در بازپس گرفتن شهر آستارا و قسمتی از گیلان و همچنین اجرت المثل چندین ساله را اخذ نماید.

موقوفات بقعه

بقعه ثروت و موقوفات فراوانی داشته است که امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است. یک سیاح آلمانی به نام آدام اولئاریوس که در قرن یازده هجری قمری از این بقعه دیدن کرده در سفرنامه خود می نویسد که موقوفات بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل به اندازه ایست که اگر جنگی پیش آید، بقعه بیش از شاه برای تجهیز یک ارتش امکانات مالی دارد.

این موقوفات که به وسیله مریدان شیخ، امیر تیمور گورکانی و سلاطین صفوی فراهم شده بود، مشتمل بر املاک و مستغلاتی بود از قبیل دهات، کاروانسراها، بازارها، حمام ها، میادین، دکاکین و زمین های مزروعی در شهرهای اردبیل، تبریز، قزوین، اصفهان، سراب، مغان، آستارا و گیلان و گرگان و حتی بلخ … است.

آیین نامه اجرایی قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه

ماده 4 ـ به منظور رعایت مصلحت موقوف علیهم در اجرای قسمت اخیر بند یک ماده یک

قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه در‌موارد مشروحه زیر حسب

مورد نظارت یا دخالت خواهند کرد.

‌الف ـ افراز، تحدید حدود و اعتراض به ثبت موقوفه در صورتی که به ملکیت تقاضای ثبت

شده باشد.

‌ماده 19 ـ مخارج هر موقوفه به شرح زیر است.

‌الف ـ هزینه‌های مربوط به حفظ عین و بقای موقوفه و فراهم نمودن موجبات آبادانی و رقبات آن.

در بررسی کنونی سعی شده است با استناد به این دفاتر مواردی همچون شروط موقوفه شیخ صفی الدین اردبیلی، اقلام درآمدی و هزینه های آن (دخل و خرج)، ارزش اقتصادی، پرسنل و مقرری دریافتی آنها و مواد مورد نیاز و مصرفی مجموعه (درگاه، تربت، مسجد و عمارت) مطرح شود.

از این رو متن دفاتر که به خط سیاق نوشته شده است قرائت شده و مورد ارزیابی قرار گرفته است. اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که موقوفه به اعتبار منابع درآمدی دارای اقتصاد نیرومندی بوده است.

شیخ صفی الدین پایه های طریقت خود را بر روی اراضی وقف شده به درگاه، در اردبیل و اطراف آن بنیان نهاد. در این دوره منابع درآمدی درگاه شیخ صفی الدین شامل درآمدهای وقفی، نذورات زائران و اعانه ها و کمک هایی مانند«آقچه چراغ» (Çerağ Akçesi) می شد. در دوره صفوی این موارد، وقف درگاه شده بود : در اردبیل : ۲۰۰ خانه، ۹ حمام، ۸ کاروان سرای، یک بازار سنتی (سرپوشیده)، ۱۰۰ مغازه، درآمدهای ارضی روستاهای کلخوران، تاجی بُیوک، طالحاب (تلخاب) و ابراهیم آباد به همراه مالیات گمرکی مأخوذ از ابریشم ؛ در تبریز : ۱۰۰ خانه، ۱۰۰ مغازه، دو روستا و نیز املاکی در گیلان، آستارا و مغان. اولیا چلبی که در اواسط قرن یازدهم هجری از منطقه دیدن کرده است نیز از فراوانی موقوفات سخن می گوید.

زمانی که عثمانیان، اردبیل را متصرف شدند، موقوفات بقعه شیخ صفی الدین را که از زمان شاه اسماعیل اول تا آن زمان تداوم یافته بود، مقرر ساختند و محافظت کردند. چنان که از عبارتی در آغاز اسناد اوقاف نیز بر می آید «اوقاف مزبور اسلوب اوقاف ماضیه اوزره مفروز القلم …»؛ شکل و صورت اوقاف بسان گذشته (یعنی دوره صفوی) حفظ شده است.

گرچه در سال های اخیر برابر اسناد و مدارک ، در مورد الحاق آستارا که دکتر نوعی اقدم در مجالس چهارم و هفتم پیگیر بودند و همچنین مطابق اسناد و مدارک تقسیمات کشوری ، آستارا و شفارود از توابع اردبیل بوده است. با این حال وقف نامه شیخ صفی الدین می تواند محکم ترین دلیل برای بازپس گیری آستارا و قسمتی از گیلان باشد و در این رابطه سازمان اوقاف و امور خیریه اردبیل می تواند در محاکم قضایی نسبت به بازپس گیری آستارا و قسمتی از گیلان اقامه دعوی نماید.

محمد اصغری کلاسر – پژوهشگر تاریخ معاصر اردبیل