به گزارش تابناک سمنان: رهادخت رستگار- دو سال از خروج یکجانبه و غیرقانونی آمریکا از توافق هسته‌ای موسوم به برجام می‌گذرد، در طول این مدت طرف‌های این توافق همگی فراز و نشیب‌های گوناگونی را از سر گذرانده‌اند؛ دونالد ترامپ رئیس کاخ سفید زمانی که خروج آمریکا از برجام را مقابل خبرنگاران علنی کرد، تمام تحریم‌ها را علیه ایران بازگرداند و با متوسل شدن به ابزار‌های زور و تهدید، برای ادامه همکاری شرکت‌های خصوصی با ایران هم موانعی را ایجاد کرد.
برنامه جامع اقدام مشترک از جهات گوناگونی برای همه طرف‌های برجامی اهمیت داشت؛ نخست اینکه با امضای این قرارداد ثابت شد فعالیت‌های هسته‌ای ایران صلح آمیز است و همچنین نوید برداشته شدن تحریم‌ها و دسترسی مجدد به بازار‌های بین المللی را می‌داد؛ ایران در سال ۲۰۱۶ و پس از امضای برجام، نزدیک به ۲/۵ میلیون بشکه نفت فروخت، به سرمایه بین‌المللی که پیشتر مسدود شده بود، دسترسی پیدا کرد و با ادامه این روند به تدریج تورم کاهش و نرخ رشد در کشور افزایش یافت؛ اما جدای از دستاورد‌های اقتصادی برجام برای ایران، این توافق دستاورد‌های سیاسی متفاوتی برای طرف‌های دیگر هم داشت، که از جمله آن می‌توان به نزدیک شدن روابط ایران با کشورهای اروپایی اشاره کرد.
اما علی رغم تداوم همکاری‌ها، اروپا در حفظ برجام چندان موفق نبود و شاید برجسته ترین اقدام آنها را بتوان راه اندازی ساز و کار مالی «اینستکس» دانست که آن هم چندان کارایی برای ایران نداشته است، اما پس از خروج آمریکا از برجام، ایران هم دست روی دست نگذاشت و در پاسخ به همه بدعهدی‌ها و ناکارآمدی‌های غرب، پنج گام را در راستای کاهش تعهدات برجامی برداشت؛ در این گزارش نگاهی به اقدامات دو طرف پس از اردیبهشت ۹۷ خواهیم انداخت.
ایران در مسیر کاهش تعهد برجامی و اروپایی که دست و پا می‌زند
ایران مرحله نخست گام های کاهش تعهدات برجامی را در اردیبهشت ۱۳۹۸ یعنی در اولین سالگرد خروج آمریکا از برجام برداشت؛ در چارچوب گام اول، جمهوری اسلامی در فرصتی دو ماهه به اروپا اعلام کرد که فروش اورانیوم غنی شده و آب سنگین را متوقف می‌کند اما چون بعد از گذشت ۶۰ روز از این مهلت اقدام عملی از سوی کشورهای اروپایی مشاهده نشد، گام دوم خود را برداشت و از میزان ۳.۶۷ غنی‌سازی اورانیوم که برجام تعیین شده عبور کرد.
گام سوم کاهش تعهدات هسته‌ای هم چهار ماه بعد و در شهریور آغاز شد؛ در این گام ایران محدودیت‌های لحاظ شده در توافق هسته‌ای را کنار گذاشت و تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفوژ‌ها و سانتریفوژ‌های جدید را آغاز کرد.
در گام چهارم هم آقای روحانی رئیس جمهور کشورمان اعلام کرد که «طبق برجام ۱۰۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم که قرار بود آنها بچرخند، اما به آنها گاز تزریق نکنیم، اما در قالب این گام گازدهی را در فردو آغاز می‌کنیم. ما حساسیت‌های طرف مقابل را می‌دانیم و همچنین می‌دانیم که ممکن است آنها سر و صدا کنند، اما هر وقت آنها به تعهدات خود عمل کردند این گام ما قابل بازگشت خواهد بود.»
اما شاید بتوان مهمترین گام های کاهش تعهداتی را در گام پنجم دانست؛ مطابق این گام که پس از ترور شهید حاج قاسم سلیمانی برداشته شد، جمهوری اسلامی اعلام کرده آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی محدودیت در تعداد سانتریفیوژ‌ها را کنار می‌گذارد و طبق اظهارات دولت «برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این پس برنامه هسته‌ای ایران صرفاً بر اساس نیاز‌های فنی خود پیش خواهد رفت». مطابق این بیانیه، ایران همچنان به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد و در صورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن از منافع برجام، «آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود» خواهد بود.
آنچه منجر به کاهش تعهدات برجامی ایران شد
اما چه چیز منجر به کاهش تعهدات برجامی ایران شد؟ مسلما آنچه بیشتر از همه موارد ایران را به کاهش تعهدات برجلامی ترغیب کرد، بدعهدی و انفعال طرف‌های دیگر بود.
ابوالفضل ظهره‌وند عضو سابق تیم هسته‌ای کشورمان با اشاره به انفعال اروپایی‌ها در برجام، آنها را به ایران بدهکار می‌داند و اظهار می‌کند که «اروپایی‌ها هم‌اینک آچمز شده‌اند، هم از جنبه‌ای در نوعی آبروریزی به‌سر می‌برند و هم نخواهند توانست خلأ نبود آمریکا را در برجام پر کنند.»
او همچنین شرایط کنونی را به نفع ایران و به ضرر اروپا می‌داند و تاکید دارد که «ایران با ۵ گام متوازن‌کننده، بخشی از ظرفیت‌های از دست رفته را احیا کرده است که موقعیت و شرایط برای چانه‌زنی‌های احتمالی در هر نوع مذاکره‌ای «با طرف اروپایی» برای ایران ارتقا یابد؛ البته شخصاً معتقدم این گام آخری نیست و می‌توان گام‌های دیگری نیز برداشت.».
اما نکته دیگر این است که اکثرا بر این باورند گام پنجم آخرین گام جهت کاهش تعهدات برجامی بود، اما ظهره‌وند در این باره تصریح می‌کند که «عده‌ای به هر دلیلی اعلام کرده‌اند گام پنجم ایران گام آخر است، ولی این‌گونه نیست؛ ما هنوز از برجام خروج نکرده‌ایم و باید به این مسئله توجه داشته باشیم، از طرفی فرایند برجام به‌گونه‌ای است که می‌توان تا ۲۰۲۳ همچنان گام‌های کاهش تعهدات دیگری برداشت.»
اما اخیرا در گزارش نیویورک تایمز خبر‌های تازه‌ای از جانب پمپئو وزیر خارجه آمریکا منتشر شده که مطابق آن این کشور قصد دارد تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران را که مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ در اکتبر ۲۰۲۰ منقضی می‌شود، تمدید کند، البته برخی کارشناسان معتقدند آمریکا با این ترفند به دنبال فعال کردن مکانیسم ماشه علیه ایران است.
آنچه آمریکا پس از دو سال همچنان برای به دست آوردنش تلاش می‌کند
واشنگتن در تمام دو سال گذشته همواره به دنبال تحریم کامل ایران بوده و هست، اما اخیرا در تلاش است با استفاده از مکانیسم ماشه در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ ایران را از بعد تسلیحاتی هم تحریم کند؛ اما به عقیده برخی از آنجا که آمریکا دیگر نقش و سمتی در برجام ندارد نمی‌تواند از منافع و حقوق یک عضو این توافق بهره ببرد؛ هم اگر هم قصد بازگشت به توافقنامه را داشته باشد باید تمام مسئولیت خروج را به عهده بگیرد که این موضوع هم نیازمند حسن نیت کاخ سفید است درحالی که در این مدت چنین چیزی از طرف آمریکایی دیده نشده است.
همچنین اگر واشنگتن قصد داشته باشد تحریم‌های تسلیحاتی ایران را در شورای امنیت سازمان ملل مطرح کند، به احتمال بسیار زیاد از سوی چین و روسیه وتو خواهد شد و این تیر کاخ سفید هم به سنگ می‌خورد.
البته جدای از واکنش چین و روسیه، ایران هم نسبت به این اقدام هشدار داده است؛ سید عباس موسوی سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان در نشست خبری خود تاکید کرد در صورت وقوع چنین اتفاقی، پاسخ جمهوری ایران قاطع خواهد بود، او همچنین تصریح کرد «آمریکا می‌خواهد دستاورد برجام را از بین ببرد، اما فکر نمی‌کنم موفق شوند، چون از برجام خارج و قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کردند. با اعضای باقیمانده برجام در تماس و رایزنی نزدیک هستیم و مطمن هستیم آمریکا در اقدام جدید موفق نخواهند بود، چون کارشان خلاف بین است، دنیا نباید به زورگویی آمریکا تن دهد و آمریکا می‌خواهد بقیه این قطعنامه را نقض کنند.»
حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان هم با اشاره به دومین سالگرد خروج آمریکا از برجام با بیان اینکه آمریکایی‌ها دو ماه است که از خواب غفلت خارج شدند و متوجه شدند که اشتباه بزرگی انجام دادند و راه پس و پیش ندارند، تاکید کرد که آمریکا در این ۲ سال در هیچ راهی موفق نبود، تلاش کرد اروپا را به سمت خود بکشاند، اما نتوانست؛ حتی تلاش کرد در سازمان ملل جلسه‌ای با حضر ترامپ برگزار کند، اما ناموفق ماند؛ ما امروز در یک مقطعی قرار گرفتیم که آمریکا فکر می‌کند در ماه‌های آینده ما مطابق با برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ به یک پیروزی بسیاربزرگی می‌رسیم و آن برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی و صادر کردن سلاح‌های لازم است.
اما نظر به اینکه اتفاقات بین المللی و تصمیمات رهبران کشورها در چشم بر هم زدنی ممکن است تغییر کند و هیچ چیز در صحنه جهانی قابل پیش بینی نیست، برای سرانجام این موضوع هم باید منتظر ماند.