طبق وعده ترامپ، تحریم‌های تعلیق شده قرار است از فردا (15 مرداد) مجددا اعمال شود. با این حال به نظر می‌رسد ابعاد، مفهوم، جزئیات و پیامدهای تحریم ایران برای مردمی که باید آنها را تحمل کنند یا کسانی که باید با آنها مقابله کنند، به میزان کافی باز نشده است. از این رو در سلسله مطالبی در پی تشریح این موارد هستیم.
**پسابرجام؛ بازگشت به آینده!
در 16 ژانویه 2016 (26 دی 1394) مطابق اجرای برجام، دولت وقت آمریکا تحریم‌های مربوطه را به‌موجب فرمان‌های اجرایی ریاست جمهوری به حالت تعلیق درآورد. همچنین تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل و اتحادیه اروپا نیز لغو شدند. با وجود این، تحریم‌های غیرهسته‌ای آمریکا کماکان باقی ماند. هنوز زود است قضاوت دقیقی در این باره داشته باشیم که آیا خروج ایالات‌متحده از برجام به میزانی که تحریم‌ها در سال‌های 2012 تا 2015 به اقتصاد ایران آسیب زدند، ایران را تحت فشار قرار خواهد داد یا خیر. در آن دوره، اقتصاد ایران در هر سال 6% منقبض می‌شد، صادرات نفت از 5.2 میلیون بشکه در روز تا حدود 1.1 میلیون بشکه کاهش یافت و دسترسی ایران به بیش از 120 میلیارد دلار ذخایر ارزی در بانک‌های خارجی مسدود گردید. رفع تحریم‌های هسته‌ای، ایران را قادر ساخت تا صادرات نفت خود را به دوران پیش از تحریم نزدیک کند. دسترسی به ذخایر ارزی و بازگشت تقریبی به سیستم مالی بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی توانست برای ایران حدود 7 درصد رشد اقتصادی در سال آغازین اجرای برجام (2016) به ارمغان بیاورد.
**تحریم‌های ثانویه، ایجاد بحران
با این حال، اعلام وضع مجدد تحریم‌های ثانویه ایالات متحده به ضرر اقتصاد ایران تمام شده است. بسیاری از شرکت‌های بزرگ همچون توتال، زیمنس، لوک اویل، پژو، ریلاینس، جنرال الکتریک و... از ترس جریمه‌های احتمالی آمریکا، تصمیم به خروج از اقتصاد ایران گرفته‌اند.
**زدن زیر میز بازی!
خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای ایران با بهانه‌های مختلفی همراه بود. پیش‌تر، ترامپ بارها از نواقص به‌زعم او فاجعه‌بار برجام سخن گفته بود. به‌زعم او، نواقص برجام سبب شده بود ایران سیاست‌های منطقه‌ای خود را با قدرت بیشتری پیگیری کند. نواقص مورد نظر او شامل چهار مسأله می‌شد: نخست مسأله «بازرسی» بود. از نظر ترامپ، یک توافق مطلوب باید امکان دسترسی فوری بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به تمامی سایت‌های هسته‌ای، غیرنظامی و نظامی ایران فراهم کند. این در حالی است که یوکیا آمانو، مدیرکل سازمان بین‌المللی انرژی اتمی، بارها بر کارآمدی نظام بازرسی‌هایِ برجام تأکید کرده و حتی آن را شدیدترین نظام بازرسی در تاریخ این سازمان خوانده بود.
دوم، مسأله بند «غروب» در متن برجام بود. مطابق بند غروب، ایران 10 و 15 سال پس از «روز اجرا»ی برجام، می‌تواند به‌ترتیب نسبت به افزایش تعداد سانتریفیوژهای غنی‌سازی اورانیوم و افزایش حجم ذخایر اورانیوم غنی شده اقدام نماید. به باور ترامپ، بند غروب سبب می‌شد 15 سال بعد از اجرای برجام، ایران مجدداً امکان ساخت بمب اتمی را به‌دست آورد.
مسأله سوم، «دائمی‌سازی» محدودیت‌های مختلف برنامه هسته‌ای ایران بود. بسیاری از محدودیت‌های برجامی ایران، طی بازه‌های مختلف 8، 10، 15 و 25 ساله برداشته می‌شد و مسأله چهارم، «سیاست منطقه‌ای ایران و موشک‌های بالستیک» بود. به‌زعم ترامپ، هرگونه توافق با ایران، مادامی‌که دو مسأله موشکی و منطقه‌ای را پوشش ندهد، بی‌فایده است. از نگاه دولت آمریکا و هم‌پیمانان عرب و اسرائیلی او، برجام توانسته است قدرت ایران را در منطقه افزایش دهد.
**بازگشت تحریم در دو مرحله!
مجموع بهانه‌های فوق در کنار دلایل واقعی آمریکا (که موضوع نوشته حاضر نیست) برای خروج از برجام، سبب شده است تحریم‌های هسته‌ای ایران مجدداً در دو بازه 15 مرداد و 13 آبان 1397 توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا اِعمال شوند. به همین دلیل، باید به موضوع تحریم‌ها نگاهی موشکافانه افکند.
**ابزار نوین اِعمال قدرت
تحریم‌ها در روابط بین‌الملل، «ضوابط اقتصادی محدودکننده‌ای است که توسط یک دولت، گروهی از کشورها یا شورای امنیت سازمان ملل برای متقاعد کردن کشور هدف، به تغییر رفتار اِعمال می‌شوند». این ضوابط اقتصادی، کشور هدف را از انجام برخی فعالیت‌های مشخص بازمی‌دارد. تحریم‌ها از نظر منابع، اهداف، انواع، حوزه‌ها و نتایج متغیر هستند. سابقه اِعمال تحریم اگرچه قدمتی طولانی دارد با این حال، در قرن بیستم و به‌خصوص پس از پایان جنگ جهانی دوم، گزینه تحریم به‌عنوان بدیل جنگ که توانایی اِعمال قدرت به کشور تحریم‌کننده می‌دهد، مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفت. با فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، به‌کارگیری ابزار تحریم علیه دولت‌ها در سطح شورای امنیت سازمان ملل نیز جدی‌تر شد، به‌نحوی که در تمام دوران جنگ سرد، تنها دو نمونه تحریم سازمان ملل آنهم علیه رودزیا (1965) و آفریقای جنوبی (1961) رخ داد. در مقابل، پس از پایان جنگ سرد تاکنون بیش از 20 مرتبه، سازمان ملل از ابزار تحریم استفاده کرده است.
**انواع تحریم
تأثیرگذاری تحریم‌ها در تحقق اهداف مورد نظر تحریم‌کننده، دستخوش مباحث فراوانی بوده است. به‌طور کلی دو نوع تحریم وجود دارد: جامع و هدفمند. تحریم‌های جامع از حیث «حوزه» وسیع‌تر هستند و میان افراد هدف تحریم و آحاد جامعه، تمایز قائل نمی‌شوند. در مقابل تحریم‌های هدفمند که برای اولین بار در اوایل دهه 90 میلادی معرفی شدند، با تحریم‌های جامع متفاوت‌اند. تحریم‌های هدفمند بر رهبران، تصمیم‌گیران و حامیان اصلی آنها به جای کل اقتصاد تمرکز می‌کنند. این دسته از تحریم‌ها با هدف قرار دادن یک بخش منفرد می‌تواند اثر منفی بر جمعیت غیرنظامی را کاهش دهد. تحریم‌های هدفمند پس از هزینه‌های سنگین بشردوستانه تحریم‌های جامع عراق (نظیر مرگ 500 هزار کودک عراقی) در دهه 90 میلادی مورد استفاده قرار گرفت، به‌نحوی که امروزه همه تحریم‌های سازمان ملل از همین جنس هستند. تحریم‌های جامع علیه عراق، شامل ممنوعیت واردات هرگونه کالا از عراق، ممنوعیت هرگونه فعالیت تولیدی کشورهای عضو سازمان ملل در درون عراق و ممنوعیت هرگونه تأمین مالی برای تولید در عراق بود. این شیوه تحریم عراق عملاً منجر به بحران تأمین غذا و دارو برای عراق شد که پیامدهای بشردوستانه ناگواری برای عراق به همراه آورد.
**تحریم‌ها به کجا ختم می‌شود؟
با این همه، دسته‌ای از تحریم‌ها وجود دارند که با وجود آنکه هدفمند خوانده می‌شوند، میتوانند کل جمعیت یک کشور را درگیر کنند. تحریم‌های حوزهای علیه برخی فعالیت‌های اقتصادی مانند صنعت نفت و یا بخش مالی، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم کل جمعیت یک کشور را مورد هدف قرار می‌دهد. اگرچه آنها مجازات جامع به‌شمار نمی‌روند، اما با عدم تمایزگذاری میان آحاد یک ملت، عملاً تمامی افراد جامعه را مورد هدف قرار می‌دهند. تحریم‌های بخش نفت و بخش مالی اِعمال شده بر ایران در سال 2012 از سوی اتحادیه اروپا در ترکیب با تحریم‌های چندجانبه و شبه‌فراگیر ایالات‌متحده از جمله تحریم‌های هدفمندی هستند که کل جامعه را هدف قرار دادند. در مقابل، تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران علیه افراد و شرکت‌ها، نسبتاً از هدف قراردادن کل جامعه برکنار بودند.
**تحریم به خودی خود هدف نیست!
هنگامی که تحریم در ترکیب با سایر اقدامات سیاسی (مذاکره، ارجاع قانونی، تهدید و استفاده از زور) اِعمال شود، می‌تواند روشی مؤثر برای اِعمال اهداف تحریمگذار باشد. تحریم به خودی خود هدف نیست. بنابراین تحریم‌کننده متعاقب تحقق اهداف مورد نظر خود از اِعمال تحریم خودداری می‌کند. «ریچارد نفیو» نویسنده کتاب «هنر تحریم‌ها» (1397) اثرگذاری تحریم‌ها را مشروط به 6 شرط می‌داند: نخست، شناسایی اهداف تحریم و تعریف مکانیسم بازگشت از تحریم. دوم، تشخیص منافعی که کشور هدف از رفتارهای منجر به تحریم دارد. سوم، پیگیری راهبرد افزایش تدریجی فشار بر نقاط آسیب‌پذیر توأمان با اجتناب از نقاط غیرآسیب‌پذیر. چهارم، ارزیابی نتایج تحریم و مقاومت کشور هدف. پنجم، ارائه راهکار رفع تحریم به کشور هدف. ششم، پیش‌بینی امکان شکست راهبرد تحریم. بنابراین هر شکلی از اِعمال تحریم نمی‌تواند وافی مقصود باشد. تحریم‌های هسته‌ای ایران از جمله پیچیده‌ترین و هدفمندترین نظام تحریم‌های اِعمال شده در تاریخ روابط بین‌الملل است. در ادامه به تحریم‌های ایران نگاهی دقیق‌تر خواهیم داشت.
